مقدمه:
بررسی های انجام شده در دبیرخانه شورای عالی آموزش و پرورش در سال ۷۶، نشان داد که فقدان یک آیین نامه جامع برای اداره مطلوب مدارس و وجود ضوابط و مقررات متعدد، پراکنده و بعضا غیر همسو با مدرسه ، مدیران مدارس را در اجرا با مشکلات و چالش هایی مواجه کرده است. این بررسی ها در راستای سیاست مدرسه محوری، منجر به تصویب آیین نامه اجرایی مدارس در جلسه 652 شورای عالی آموزش و پرورش تاریخ 1379/5/20 شد.
با تصویب سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و گذشت 20 سال از اجرای آیین نامه مذکور، ضرورت بازنگری در آیین نامه اجرایی مدارس و تدوین آیین نامه ای جامع و کامل برای اداره بهینه و با کیفیت مدارس منطبق با اسناد بالادستی برای پاسخگویی به تحولات محیطی، اقتضائات، شرایط و نیازهای حال و آینده دانش آموزان و جامعه ،افزایش اختیارات تصمیم گیری مدرسه و زمینه سازی برای توسعه مشارکت بیشتر عوامل سهیم و موثر در مدرسه به ویژه خانواده ها (ظرفیت های درون مدرسه و محیط پیرامونی) احساس شد.
بر این اساس، دبیرخانه شورا با مشارکت کارشناسان ستادی، استانی و نمایندگانی از مدیران مدارس دوره های تحصیلی، نسبت به تدوین پیش نویس آیین نامه اجرایی مدارس اقدام کرد که پس از اعتبار بخشی در چند مرحله و اخذ نظرات کارشناسی، در شورای عالی آموزش و پرروش مطرح و با تصویب کلیات آن، موضوع برای بررسی و تصویب به کمیسیون معین شورای عالی ارجاع شد. این آیین نامه که به استناد بند ۸ سیاستهای کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش کشور، مفاد سند تحول بنیادین و وظایف و اختیارات شورای عالی آموزش و پرورش و با هدف ارتقای جایگاه مدرسه به عنوان کانون اصلی تعلیم و تربیت و محل کسب تجربیات یادگیری، به شرح زیر به تصویب رسید، به عنوان راهنمای عمل مدیران، بستر لازم را برای مشارکت مدیران، معلمان، دانش آموزان، خانواده ها و جامعه محلی در اداره بهینه مدرسه و ایفای وظایف و ماموریت های محوله برای تحقق اهداف دوره های تحصیلی، فراهم می آورد.
اهداف:
1– ارتقای جایگاه مدرسه به عنوان کانون اصلی تعلیم و تربیت.
۲- تمرکز زدایی و کاهش وابستگی مدارس به ادارات.
3– شفاف سازی و پاسخ گو کردن مدارس در قبال تصمیم ها.
۴- افزایش انعطاف پذیری و بهبود ارتباطات درون مدرسه ای.
۵- توسعه مشارکت جویی و مشارکت پذیری عوامل سهیم و موثر (معلمان، دانش آموزان، خانواده ها، نهادهای محلی و منطقه ای و … ) برای افزایش بهره وری (کارآیی و اثربخشی) مدرسه .
ماده 1– تعریف مدرسه: مدرسه به عنوان کانون عرضه خدمات و فرصت های تعلیم و تربیت، سازمان آموزشی تربیتی است که برای تحقق تربیت رسمی عمومی در هر یک از دوره های تحصیلی، از دبستان تا پایان دوره دوم متوسطه، بر اساس ملاکها و معیارهای وزارت آموزش و پرورش و در چارچوب مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش ، اهداف، سیاست ها و برنامه های مصوب به صورت حضوری غیر حضوری غیر حضوری( مجازی) و ترکیبی، تأسیس، راه اندازی و اداره می شود .
ماده ۲- مدارس به شیوه دولتی (عمومی) و غیر دولتی تاسیس و اداره می شوند. مرجع صدور مجوز تاسیس مدارس غیر دولتی، وزارت آموزش و پرورش است. مراکزی که فاقد مجوز از وزارت آموزش و پرورش هستند ، اجازه فعالیت ندارند.
ادارات آموزش و پرورش شهرستانها / مناطق و نواحی موظفند واحدها و مراکز آموزشی و پرورشی با عناوین مشابه را که با ثبت نام و جذب دانش آموزان لازم التعلیم و تشکیل کلاس، مانع حضور آنان در مدارس تحت پوشش وزارت مذکور می شوند را شناسایی کنند و وفق قانون تعطیل موسسات و واحدهای آموزشی و تحقیقاتی و فرهنگی که بدون اخذ مجوز قانونی دایر شده و می شود (مصوب 1372/10/07 مجلس شورای اسلامی)، عمل نمایند .
ماده3– مدارس به تفکیک جنسیت (پسرانه / دخترانه) تاسیس و راه اندازی می شوند. تطابق جنسیت کارکنان مدرسه با دانش آموزان، الزامی است. در دوره ابتدایی مدارس پسرانه، به دلیل کمبود معلم متناسب با جنسیت دانش آموزان، بکارگیری معلمان زن با اولویت پایه های پایین تر بلامانع است .
تبصره- در مدارس روستایی، عشایری و مدارس مناطق صعب العبور که به دلیل پایین بودن تعداد دانش آموزان امکان تاسیس مدرسه به صورت مستقل (پسرانه/ دخترانه) وجود ندارد یا مناطقی که با کمبود نیروی انسانی متناسب با جنسیت دانش آموزان مواجه هستند، برابر شیوه نامه ای که به تصویب شورای آموزش و پرورش شهرستان / منطقه می رسد، عمل می شود.
استفاده از نیروی متخصص غیرهمجنس در مدارس دخترانه، صرفا در پایه دوازدهم و به شرط فقدان نیروی متخصص همجنس، مجاز خواهد بود. در مدارس ایرانی خارج از کشور، تصمیم گیری به عهده سرپرستی های مدارس ایرانی خارج از کشور می باشد.
ماده ۴ – هدف مدرسه:
زمینه سازی برای کسب شایستگی های پایه یادگیری و رشد متوازن در ساحت های تعلیم و تربیت ۱( تحقق اهداف دوره تحصیلی از سوی دانش آموزان، به گونه ای که بتوانند موقعیت خود ( نسبت به خود، خالق، دیگران و خلقت)را به درستی درک و آن را به طور مستمر، با عمل صالح فردی وجمعی متناسب با نظام معیار اسلامی ۲ ارتقا داده و تقویت نمایند.
ماده ۵ – ویژگی های مدرسه در افق چشم انداز:
1– تجلی بخش فرهنگ غنی اسلامی و انقلابی در روابط و مناسبات با خالق، جهان خلقت، خود و دیگران به ویژه «تکلیف گرایی، مسئولیت پذیری، کرامت نفس، امانتداری، خودباوری، کار آمدی، کارآفرینی، پرهیز از اسراف و وابستگی به دنیا، همدلی، احترام، اعتماد، وقت شناسی، نظم، جدیت، ایثارگری، قانون گرایی، نقادی و نوآوری، استکبارستیزی، دفاع از محرومان و مستضعفان و ارزش های انقلاب اسلامی».
- -تعلیم و تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی تعلیم و تربیت اجتماعی و سیاسی تعلیم و تربیت زیستی و بدنی تعلیم و تربیت زیبا شناختی و هنری تعلیم و تربیت اقتصادی و حرفه ای تعلیم و تربیت علمی و فناورانه.
- – مبانی و ارزش های مبتنی بر دین اسلام ناب محمدی یا سازگار با آن، مشتمل بر سلسله مراتبی از ارزش هاست که ناظر به همه ابعاد زندگی انسان است، زیرا دین اسلام به همه عرصه های امور اجتماعی و فردی، دنیوی و اخروی، مادی و معنوی زندگی بشر پرداخته است. (نفی سکولاریسم) هرچند نسبت به پاره ای از این عرصه ها، به عرصه کلیات اکتفا و نسبت به بخشی دیگر، جزئیات را نیز ذکر کرده است (سند تحول بنیادین آموزش و پرروش – فصل اول – کلیات).
۲- نقطه اتکای دولت و ملت در رشد، تعالی و پیشرفت کشور و کانون تربیت محله.
3– برخوردار از قدرت تصمیم گیری و برنامه ریزی در حوزه های عملیاتی در چارچوب سیاست های محلی، منطقه ای و ملی.
۴- نقش آفرین در انتخاب آگاهانه، عقلانی، مسئولانه و اختیاری فرآیند زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی دانش آموزان بر اساس نظام معیار اسلامی.
۵- دارای ظرفیت پذیرش تفاوت های فردی، کشف و هدایت استعدادهای متنوع فطری و پاسخ گویی به نیازها،علایق و رغبت دانش آموزان در راستای مصالح و چارچوب نظام معیار اسلامی.
۶- یادگیرنده، کمال جو، خواستار تعالی مستمر فرصت های تربیتی، تسهیل کننده هدایت یادگیری و تدارک بیننده خودجوش ظرفیت های جدید در خدمت تعلیم و تربیت.
7- خودارزیاب، مسئول و پاسخگو نسبت به نظارت و ارزیابی بیرونی.
۸- تأمین کننده نیازهای فردی و اجتماعی و محیط اخلاقی، علمی، امن، سالم، با نشاط، مهرورز و برخوردار از هویت جمعی.
۹- برخوردار از مربیان دارای فضائل اخلاقی و شایستگی های حرفه ای با هویت یکپارچه توحیدی بر اساس نظام معیار اسلامی.
10- مبتنی بر رویکرد مدیریتی نقدپذیر و مشارکت جو.
11- متکی بر ارکان تعلیم و تربیت و بهره مند از ظرفیت عوامل سهیم و مؤثر و مبتنی بر مشارکت ذی نفعان با تأکید بر مربیان، دانش آموزان و خانواده.
12- استفاده هوشمندانه از فناوری پیشرفته آموزشی در سطح معیار، با توجه به طیف منابع و رسانه های یادگیری (شبکه ملی اطلاعات و ارتباطات).
13- دارای ظرفیت تصمیم سازی برای نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی.
14- دارای تعامل اثربخش با مساجد و دیگر نهادها، مراکز مذهبی و کانون های محلی نظیر فرهنگسرا، کتابخانه های عمومی و برخوردار از ارتباط مستمر و مؤثر با عالمان دینی، صاحب نظران و متخصصان.
15- دارای پیوند مؤثر با موضوعات و مسائل جامعه در مقیاس محلی، منطقه ای و ملی با حضور فعال در حیات اجتماعی.
ماده ۶- اصول حاکم بر مدیریت مدرسه:
مدرسه باید زمینه تقویت و پایداری هویت ملی و دینی دانش آموزان را با تاکید بر تعمیق باورها و ارزش های اسلامی، فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، زبان و ادبیات فارسی، ارزش های انقلاب اسلامی، میهن دوستی، وحدت، استقلال ملی و همبستگی اسلامی و فرهنگ و ادبیات بومی و محلی فراهم آورد. سیاست ها، برنامه ها، فعالیت ها و روش های آموزشی تربیتی مدرسه با تأکید بر تجربه ها و موقعیت های یادگیری، باید با نظام معیار اسلامی منطبق با با آن سازگاز باشد. عوامل سهیم و موثر در مدرسه باید با توجه به سیاست مدرسه محوری ۳و کاهش تمرکز، در تمامی سطوح برنامه ریزی، هماهنگی، تصمیم گیری و اجرای برنامه های آموزشی تربیتی، اصول زیر را به عنوان معیار و راهنمای تحقق اهداف و مأموریت های مدرسه، مبنای عمل خود قرار دهند.
عدالت آموزشی تربیتی
مدرسه برای ارتقای کیفیت فرایندهای آموزشی تربیتی، باید به تفاوت های فردی دانش آموزان توجه داشته و با تدارک فرصت ها و موقعیت های تربیتی متناسب با نیازهای آنان (جنس و جنسیتی، بومی و محلی، قومی ، مذهبی، فرهنگی و خانوادگی) و غنی سازی محیط یادگیری و تنوع بخشی به آن (نظیر نماز خانه، کتابخانه ، آزمایشگاه، کارگاه، فناوری اطلاعات و ارتباطات و …) از ظرفیت و قابلیت های محیط بیرونی (علمی- پژوهشی ، فرهنگی، اجتماعی طبیعی، اقتصادی و…)نیز استفاده کند.
تعادل و توازن
مدرسه باید به رشد همه جانبه و متوازن استعدادهای دانش آموزان توجه کند و از افراط و تفریط و انحصار گری نسبت به برخی دروس و حوزه های یادگیری و ساحت های تربیتی بپرهیزد. عوامل سهیم و موثر درونی و بیرونی در مدرسه ، باید به تعادل و توازن در اجرای برنامه ها و فعالیت های مدرسه برای تحقق تعلیم و تربیت تمام ساحتی، کمک کنند.
تنوع بخشی به محیط های یادگیری
استفاده از تمام ظرفیت های درونی و بیرونی مدرسه در راستای توسعه محیط های یادگیری (پژوهش سراهای دانش آموزی، کانون های فرهنگی – هنری و …) برای شکوفایی گرایش های فطری دانش آموزان ضروری است.
3 ۔ اخذ تصمیمات ناظر بر مدرسه، مربی و کلاس درس، واگذاری اختیارات و قدرت تصمیم گیری، هدف گذاری، استخدام و … به مدرسه به همراه کوچک سازی حوزه ستادی و میانی و استفاده از سبک های مدیریت تفویضی – مشارکتی( بند ۲-۱ -۳ ذیل بند ۱- ۳) (الگوی ننلری زیر نظام راهبری و مدیریت تربیتی- مبانی نظری تحول بنیادین آموزش و پرورش).
برنامه ریزی و زمینه سازی با مسئولیت مدیر و مشارکت سایر ارکان مدرسه می باشد. برنامه ها و فعالیت های مدرسه باید از انعطاف لازم برخوردار بوده و در طراحی و اجرا به تفاوت های فردی و جنسیتی دانش آموزان استعدادها، توانایی ها، نیازها و علایق و تفاوت های ناشی از محیط زندگی (شهری، روستایی، عشایری، فرهنگی و جغرافیایی) توجه کند.
مشارکت
فضای مدرسه و ساز و کارهای حاکم بر آن باید زمینه مشارکت عوامل سهیم و موثر را در فرایند تربیت دانش آموزان فراهم آورد به طوری که مشارکت نظام مند دانش آموزان، معلمان، شوراهای مدرسه، خانواده ها و نهادهای دولتی، مردمی، محلی و منطقه ای در امور مدرسه، باعث افزایش کارآمدی مدرسه و پاسخگویی به نیازهای دانش آموزان شود.
شایستگی و تخصص محوری
مربی[1]به منزله نیروی فرهنگی و فکری جامعه، مولد سرمایه اجتماعی و مهم ترین عنصر تعلیم و تربیت، باید از شایستگی های عمومی، تخصصی و حرفه ای برخوردار باشد. مدرسه باید با نیازسنجی، امکان برگزاری دوره های آموزشی توانمندسازی در مدرسه یا بیرون از مدرسه را برای کارکنان، به ویژه معلمان و مربیان، در حوزه دانش، بینش، نگرش برای توسعه و تقویت مهارت های حرفه ای و کسب شایستگی های لازم، فراهم آورد.
شفافیت، پاسخ گویی و نظارت
اهداف، کار کرد و وظایف مدرسه باید شفاف و روشن باشد. مدرسه مطابق استانداردهای آموزشی تربیتی، در قبال آموزش و پرورش، خانواده و ذی نفعان پاسخگو است و باید مسئولیت اقدامات آموزشی تربیتی خود را متناسب با اختیارات و امکانات محوله، بپذیرد و پاسخگو باشد. در اجرای برنامه ها و فعالیت های مدرسه، علاوه بر نظارت درونی، نظارت بیرونی نیز از طریق مراجع ذی ربط انجام می شود.
قانون مداری
آشنایی با قوانین و مقررات مدرسه و تعهد و التزام به اجرای آن، لازم و ضروری است. مدرسه باید زمینه آشنایی کارکنان، دانش آموزان و اولیای آنان را با وظایف، حقوق و تکالیف خود و مدرسه فراهم آورده و بر اجرای صحیح آن نظارت کند.
برنامه محوری
مدرسه باید برنامه سالانه خود را با مشارکت عوامل سهیم و موثر در تربیت دانش آموزان( ظرفیت های درونی و بیرونی) و متناسب با تحولات روز افزون جامعه محلی، منطقه ای، ملی و جهانی، به ویژه در عرصه فناوری اطلاعات و ارتباطات، در ساحت های گوناگون تربیتی با رویکرد پویایی و آینده نگری تدوین و اجرا کند به طوری که دانش آموزان را برای زیستن در حال و آینده آماده نماید.
رعایت کرامت انسانی و آزادی عمل
مدرسه باید شأن و کرامت انسانی همه افراد (اعم از دانش آموزان، معلمان، مربیان، اولیاء و …) را حفظ و زمینه ارتقای آن را فراهم آورد، به گونه ای که نسبت به هیچ کس، برخورد تحقیر آمیز صورت نگیرد. مدرسه باید با فراهم آوردن فرصت های متنوع یادگیری و تدارک فضا، امکانات و تجهیزات مربوط، زمینه آزادی عمل و انتخاب آگاهانه و مسئولانه معلمان و دانش آموزان را در فرایند یاددهی یادگیری، به وجود آورد.
حفظ و ارتقای بهداشت، ایمنی و شادابی
مدرسه باید در برقراری سلامت جسمی و روانی دانش آموزان و ارتقای توانایی های بدنی و حرکتی و تبیین روش های تفریحی سالم و ترویج بهداشت و اصول سالم زیستن، اقدام کند و با مناسب سازی و ایمن سازی فضاهای آموزشی تربیتی، ورزشی، بهداشتی، امکانات و تجهیزات و پیش بینی اقدامات پیشگیرانه، محیطی سالم ،شاداب و با نشاط و ایمن برای تعلیم و تربیت دانش آموزان فراهم آورد.
در اجرای برنامه ها و فعالیت های فوق برنامه (آموزشی تربیتی، پژوهشی، فرهنگی هنری، ورزشی، گردش های علمی و …) باید به نیاز و علایق دانش آموزان توجه و برنامه های مفرح و شاد پیش بینی و اجرا شود.
ماده ۷- چرخش های تحول آفرین در مدرسه:
چرخش ها، تغییرات هماهنگ و منظمی هستند که باید تمامی مؤلفه ها و عناصر و فرایندها و روابط درون و بیرون مدرسه را در بر گیرند تا مدرسه از وضع موجود به وضع مطلوب برسد.
چرخش های تحول آفرین مدرسه عبارتند از:
1– از نهادی آموزشی به نهادی فرهنگی – اجتماعی و مولد سرمایه انسانی.
۲- از کنترل بیرونی و ایجاد محدودیت، به خویشتن بانی (تقوا)، ارزش مداری، عقلانی و مسئولیت پذیری.
3– از انحصار انگاری در تربیت، به مشارکت و مسئولیت پذیری ارکان و عوامل سهیم و موثر.
۴- از یکسان نگری در تربیت دانش آموزان، به پذیرش تنوع و تکثر در تربیت آنها.
۵- از نگاه تجزیه ای و تفکیکی به هویت انسان به نگاه یکپارچه نگر و تلفیقی در تمام ابعاد و ساحتهای تربیت.
۶- از دانش آموز منفعل در کلاس درس به دانش آموز فعال در محیط های تربیتی.
۷- از روش های خشک و فردی یاددهی یادگیری به روش های متنوع، انعطاف پذیر، خلاق، فعال و گروهی.
۸- از رقابت های فردی و تنش زای دانش آموزی به رفاقت های جمعی و تعالی بخش.
۹- از انباشت اطلاعات و حافظه محوری در دانش آموزان، به کسب شایستگی ها در تمام ساحت های تربیت.
10-از سازگاری با شرایط محیطی، به هویت یابی و مقاومت در برابر شرایط نامساعد و تغییرآنها